Banaz Kazasına Ait 1870 Tarihli Öşür İltizam Defteri Hakkında Bir Değerlendirme

Özet

Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan itibaren alınan vergileri şer’î ve örfi olmak üzere ikiye ayırmak mümkündür. Şer’î vergilerin başında haraç, cizye ve öşür gelmektedir. Öşür, toprak mahsullerinden alınan verginin adı olup kelime itibariyle onda bir anlamına gelmektedir. İslamiyet’in ilk yıllarından itibaren bütün İslam devletleri tarafından alınan öşür vergisi, Osmanlı Devleti tarafından da alınmıştır. Tanzimat Fermanının ilanından sonra öşür vergisinin tahsili ile ilgili pek çok yöntem denenmiş, zaman zaman iltizam yoluyla tahsil edilmiştir.

Bu çalışmaya esas teşkil eden defter, Uşak’a bağlı Banaz kazasına ait öşür iltizam defteridir. Aile arşivinden temin edilmiş olan Defter, Banaz Kazasına ait 1870 yılı öşür vergisini toplayanlardan biri olan Abdülbaki Efendi tarafından tutulmuştur. Defterdeki bilgilerden, Banaz Kazasına ait 1870 yılı öşür vergisinin 544.000 kuruş bedelle, Kütahya’da yaşayan Şeyh zade Rıza Efendiye verildiği anlaşılmaktadır.

Çalışmada, Defterdeki kayıtlardan yola çıkarak iltizam sisteminin nasıl işlediği, hangi ürün- lerden ne kadar öşür alındığı, hangi ürünlerin öşrünün nakdî, hangi ürünlerin öşrünün aynî olarak tahsil edildiği, tahsilatın kimler tarafından nasıl yapıldığı ve öşür vergisi tahakkuk ettirilen ürünle- rin cins ve miktarları ile köylere göre dağılımı hakkında bilgiler verilmeye çalışılacaktır.

* Mintan: Tahıl ve baklagilleri ölçmeye yarayan, ortalama 5-8 kg. alabilen bir ölçek. Ayar: Bir tahıl ölçü birimi olup Uşak yöresinde iki şiniklik bir ölçüyü ifade etmektedir. Bkz. http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=- com_bts&arama=kelime&guid=TDK.GTS.54b3a8474ac1d4.94444900 (Erişim Tarihi: 12.01.2014)
** Giyâh kelimesi ot, çayır, bitki anlamına gelmekte olup resm-i giyâh, çayır öşrü veya çayır resmi olarak ifade edilmiştir. Her sene biçilen çayırdan alınan resm-i giyâh vergisinin sabit bir oranı/miktarı olmayıp bölgelere göre değişen miktarda tahsil edilmekteydi. Bkz. Kazıcı, a.g.e., s.122.
* Evlek, dönümün dörtte birine verilen bir arazi ölçü birimidir. Osmanlı Devleti’nde “örfi dönüm” ve “şer’i dönüm” şeklinde iki farklı ölçü birimi kullanılmıştır. Örfi dönüm, geniş adımlarla yürüyen dönümcünün adımı ile 40x40=1600 adımkarelik bir yüzey ölçümünü ifade etmekteydi. Şer’i dönüm ise her adım için 75 veya 78 cm uzunluğunda bir mimar arşınını esas kabul eden bir ölçü sistemi olup, buna göre bir dönüm 1600 mimar arşını kare yani 916,8 m2 veya 919,302 m2’lik bir yüzey ölçümünü belirtmekteydi. Bkz. Feridun Emecen, “Dönüm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt:9, 1994, İstanbul, s.521.